ĐỐT RƠM CẦU TRỜI

Tâm thành đốt một đống rơm
Khói lên ngh ngút, chẳm thơm chút nào
Khói lên đến tận thiên tào
Ngọc Hoàng phán hỏi: "Mụ nào đốt rơm"
109
Ghi theo TNPD II: 155. Các sách LHCD: 54b, TCBD III: 92, TCBD l:. 415, VNPI II: 48, VN'P7: 11 1 và HT: 237 cũng có chép bài ca dao với vài chỗ khác biệt nhỏ (riêng các sách VNP 11, VN~P7 và H'T ghi "ngồi buồn thay vì tâm thành" Ờ dòng 1. , thằng nào" thay vì mụ nào" Ở dòng cuối - cũng Ở vị từ này, các sách LHCD, TCBD 1 và TCBD 111 ghi "đứa nào").

Bình thường, người ta thường đốt trầm, hương để cầu xin những điều ước muốn ở thần linh, còn nhân vật của bài ca dao thì đốt hẳn một đống rơm để bày tỏ sự thành tâm của mình. Khói của đống rơm thì quá nhiều so với khối của trầm hương, chỉ có điều là "chẳng thơm chút nào" và còn có thể gây khó chịu. Quả vậy, Ngọc Hoàng ngửi thấy, hỏi (vẻ giận dữ): "Mụ nào đất rơm..". Hỏi vậy,. hẳn ông không cần nhìn xuống hạ giới, vi thừa biết cái mùi rơm mà người dân nấu nướng hàng ngày, và cũng quá quen với việc người đời xông khói để cầu xin ông đủ chuyện.

Phía mụ đốt rơm, mụ chỉ thấy khói mà không biết mùi hương trong khói, đã dùng cách hun khói để tỏ lòng thành. Cách biểu hiện "tâm thành" của mụ không đúng mẫu, nó thái quá và lệch lạc.

Bài học có thể rít ra: Cái cần là mùi hương chứ không phải khói, chất tinh và quý chứ không phải nhiều mà thô tham cái nhiều mà thô chẳng những có thể tốn kém hơn mà còn không đạt hiệu quả mong đợi.

62- ĐỤC NƯỚC DÒNG, TRONG NƯỚC ĐỒNG

Đục thì cũng nước giữa dòng,
Dù trong leo lên cũng nước trong dòng cháy ra.

Ghi theo DCTH: 105.
110

Hai vế của bài ca dao đều nói về nước, bên nước đục của dòng, đằng trước trong của đồng; mỗi vế theo mẫu câu Dù x thì cũng A-x: vị từ; A: danh từ/danh ngữ.

Thường thì nước từ dòng chảy (sông, suối,...) trong hơn nước từ đồng thoát ra; nhưng ở đây, nước sông, suối đục hơn nước từ đồng. Làm sao để bảo vệ cái lẽ thường kia, khi mà đục, trong ai cũng có thể cảm nhận được ngay bằng mắt?

Mẫu câu vừa nêu cùng cách dùng sóng kèm nhầm tạo thế so sánh giữa chúng, đã làm được việc bảo vệ ấy (mẫu câu Dù x thì lũng A nhầm khẳng định, nhấn mạnh A). chúng nói lên rằng, dù đục nhưng là đục giữa dòng, chỉ tạm t.hời, vẫn hơn cái "trong leo lẻo, của nước từ đồng, vốn đục (vì cày cấy, phân tro,...); hoặc nếu cái đục giữa dòng là lâu dài, thì do ở nguồn, không bị cho là bẩn. Ca dao có bài xác nhận điều này:

Không trong cũng nước giữa dông,
Không tin bạn uống vào lòng mà xem.
[CDTCM: 34]

Khắc họa cái trong của nước đồng ("trong leo lẻo") như một dấu hiệu nổi trội của hiện tượng (yếu tố gây nhầm lẫn), bài ca dao nhằm định hướng một cách hiểu mang tính bản chất. Cách hiểu ấy là: Cần nhìn nhận sự vật từ nguồn gốc, điểm xuất phát của chúng, để tránh lầm lạc do màu sắc, dáng vẻ bên ngoài.

63. ẾCH BỊ PHẠT VẠ

Nửa đêm trời đổ mua dông,
ông mụ nhà ếch tống ngồng gặp nhau.
Có thầy lí trưởng đi đâu.
Bắt về, đánh mõ họp mau dân làng:
Vì bây làm bậy giữa đàng,
Mổ lợn cho làng ăn vạ. mau lên
Ghi theo CDNT: 107; theo sách này. dòng cuối có nơi hát khuôn hồn mổ lợn cho làng ăn khao"-

Cặp ếch "lông. ngồng gấp nhau sau cơn dông lúc nửa đêm. Điều này xem ra bình thường. không gây đồi phong bại tục. cũng chẳng làm bẩn mắt ai. Nhưng chúng bị thầy lí trưởng bắt gặp, đưa về đình. đánh mõ họp dân. bắt "mổ lợn cho làng ăn vạ ". lí do được nêu để bắt vạ là làm bậy giữa đàng".
Thầy lí trường đã biến một việc thường tình trở nên nghiêm trọng. Để có cớ phạt vạ ếch. ếch thấp hèn và có vẻ không phân trần. giãi bày được vấn đề. hòng biện bạch cho mình (hẳn là chịu phạt). Trong lúc thầy lí "đi đâu" vào lúc nửa đêm (Rất có thể để làm những việc không được quang minh chính đại) mà bắt gặp ếch?
Điều này. thầy không nói ra và chẳng ai dám chất vấn.
Bài ca dao thể hiện sinh động việc vu vạ để ăn vạ của một kẻ
quyền thế nhất làng với người dân làng. nhằm lên án nó.

64. ẾCH NGỠ LÀ VUI :
Ở trong tức nước nhảy ngoi,
Ở ngoài ếch ngỡ là vui, tìm vào.
Ghi theo NASL IV: 36b. '

Những con ếch cá ở trong lờ (hay một dụng cụ đơm bắt cá ếch khác) tức nước do chúng bị nhốt chung, nhảy loi ngoi. Ếch ở ngoài ngỡ trong ấy có chuyện gì với, tìm vào (và bị mắc lờ).

Trường hợp ếch tương tự Cá trong bài ca dao sau:
Tung tăng như Cá trong lờ,
Trong ra không được ngoài ngờ là vui. [HT : 231]
Và một bài khác:
Cá trong lờ đỏ hoe con mắt,
Cá ngoài lờ ngúc ngoắc muốn vô. [CVPD: 10]

Đó là sự hiểu nhầm dẫn đến mất mạng.
Lời ngụ được rút ra: Con người cần xem xét kĩ càng về một cá nhân. tổ chứ( xã hội và địa bàn hoạt động. trước khi có quyết định mình sẽ đến cộng tác.'làm việc và sinh hoạt. tránh sự nhầm lẫn do các dấu hiệu hình thức bên ngoài.


Ếch Ngỡ Là Vui

65. GÀ LÔI ĐỘI LỐT CÔNG
Gà Lôi đội lốt con Công,
Tưởng rằng mình ngộ, đi dông đi dài.
Gặp Công xốc lại nhập bầy,
Công đá xể mặt trầy mày đuổi đi.


Ghi theo TCBD l: 508.
Gà Lôi mang lốt Công và tưởng vậy là hay ("ngộ": hay. lạ. thích mắt). Đi nhiều nơi để khoe. Mang lốt lâu ngày. nó cho mình cũng là Công nên đã nhập bầy với Công. Nhưng lũ Công nhận ra kẻ đến nhập bầy không phải là đồng loại của chúng, chúng đá cho một trận xể mặt trầy mày" và đuổi đi.(1)

Lời ngụ ở đây là, ai cũng nên thể hiện đúng với khả năng. địa vị vốn có của mình. không nên khoác dáng vẻ người có năng lực, vị trí cao hơn để chứng tỏ mình cũng vậy, bởi việc làm này sớm muộn cũng bị phát hiện và chuốc tiếng xấu vào thân.
Ca dao cũng có bất bình về sự kiện tương tự:

Khác nào Quạ mượn lông Công,
Ngoài hình xinh đẹp, trong lòng xấu xa.
[TNPD l: 160]


(1) La Fontaine có truyện ":Sáo mượn lông Công" (Le Geai paré des
Plunes du Paon); như sau:
Công thay lông. Sáo ta liền nhặt.
Mượn lông kia Sáo khoác vào mình
Nhập đàn Công... lấy làm vinh
Nhởn nhơ khoe mẽ, ra hình mĩ nhân.
Công có chú biết chân tướng Sáo.
Cả đàn bèn nào nhạo nào chê.
Nào hầm, nào hứ, nào hè.
Vặt cho Sáo đến ê chề trụi lông.
Tìm đồng loại, Sáo hòng lẫn trốn.
Cũng bị xua bị tống cổ đi!
Hạng người như Sáo thiếu gì.
Phong lưu bộ mặt. mượn khoe lốt người.
Loài ấy gọi là loài đánh cắp.
Lấy văn người đem lắp văn ta.
Mặc ai đây chẳng bới ra.
Công đâu gây chuyện phiền hà ai chi
(Nguyễn Đình địch)
(La Fontaine 1985. Ngụ ngôn chọn lọc. Sđd. tr.75)

66. Gà, LỢN, CHÓ Đòi ĐƯỢC CHẾT
Con Gà cục tác: "Lá chanh
Con Lơn ủn ỉn: "Mua hành cho tôii~
Con Chó khóc đứng khóc ngồi:
"Mẹ ơi đi chợ mua tôi đồng riềng
Ghi theo ĐNQT: 102b, NASL IV: 450. LHCD: 36a, NGCK: 156a,
TÍCH: 12, TNPD II: 42, HT: 285, VNPI II: 113, VNP7: 519-520, TCBD l:
323, CDNĐ: 33. Sách HHĐN: 47 ghi hai dòng đầu thành bài liêng (dòng
bát bài này có khác biệt: "Con heo ì ịt đòi hành đội tiêu).
Ai cũng biết lá chanh. hành và riềng là những gia vị "đặc hiệu"
theo thứ tự của thịt Gà. thịt Lợn và thịt Chó. Gà đòi lá chanh như
người đòi quan tài.
Nghĩ theo mức bình thường. thì người muốn ăn Gà. Lợn. Chó và
phát biểu theo lối đùa với; hoặc đâu là bài học vỡ lòng về nấu
nướng. được bọc khéo trong chính lời nói của các con thịt. Nhưng
nếu bỏ đi cái chuyện thịt thà. nấu nướng ấy mà tập trong vào ý Gà,
Lợn. Chó 'đòi hỏi, ao ước một cách nhiệt thành. bằng được cái thứ
"khắc tinh" với tính mạng của mình. thứ dân mình đến cái chết. thì
chúng ta cũng rút ra được một bài học sâu sắc Ở đây. Bài học ấy là:
đừng nên đại dột lao theo một công việc. một trạng thái tâm h
không đáng làm. đáng có. để chuốc họa vào thân-
115

Bài ca đao Ở HHĐN cũng mang ý nghĩa như đã trình bày. tuy không sáng rõ và nhấn mạnh bằng.

67- GÀ QUÈ ĂN QUẨN Cối XAY
(I) Gà què ăn quẩn cối xay,
Hát đi hát lại tối ngày một câu.
(II) Gà què ăn quẩn cối xay,
ăn đi ăn lại cối này một câu.
Bài (l) ghi theo VNPI II: 85 và VNP7: 87. Các sách HHĐN: 47 và
VNPS: 47b cũng có chép bài ca dao này, với đôi chỗ khác biệt (ví dụ,
sách HHĐN ghi "Gà cồ ăn quẩn cối xay, Hát bảy đêm ngày cũng có
một câu).
Bài (II) ghi theo TCBD II: 4ai và TNPD l: l28.
sách CDNT: 1 19 CÓ bài mang nội dung tương.tự với hai bài này:
Con gà ăn quẩn cối xay,
ăn đ ăn lại tối ngay một đều.
Con gà ăn quan nhà lều. _
ăn đi ăn lại một điều tối ngay.
ăn quẩn quanh chỗ cối xay. Gà què không biết gì về thế giới .1
rộng lớn bên ngoài. NÓ nhỉ biết mỗi cái cối xay. nên chỉ nói về cối ~
xay. hát về cối xay và ăn từ cối xay! H nít ảnh được sắp xếp theo lối ~
quay tròn. lặp lại đơn điệu (què. quẩn. cối xay, đi... lại...) cho thấy 1
cảnh sống nhàm chán của Gà què. 1
116

Nhưng đó là nhận xét của kẻ ngoài cuộc. còn với Gà què thì nó
tỏ ra bằng lòng. có phần tự đắc nữa. Điều này khiến ta liên tường
đến câu tục ngữ người khôn chóng già; người dại lẩn quất vào ra
tối ngày".
Sống trong một không gian hạn chế. thì sự hiểu biết và lượng
thông tin có được cũng ừ ỏi. con người trở nên nông muối. hẹp hòi
và để ra vào tự mãn. tự đắc(l)' là một cuộc sống đáng buồn DÓ là
ngụ ý của bài ca dao.

68. GẢ CÁ CHO CÒ
Bắt cá mà gả cho Cò,
Nửa đêm con Vạc đưa đò rước dâu.
Cưới về mỏi Sáng hôm sau,
Mẹ Cá buồn rầu ngồi Mluc nỉ non;
Thấy CÒ đang rỉa thịt con:
"Cò ơi, CÒ hỡi... bất nhơn thế này
Ghi theo VHDGBTT: 20, CDDCBTT: 54.
Cá bị ép buộc phải lấy Cò. đưa đón dâu vào lúc nửa đêm bằng
đò qua tay chèo của Vạc. Cuộc hôn nhân cưỡng bức và không bình
'l) Nhận xét này của bài ca đao. nếu đặt vào thời điểm hiện tại thì không
chính xác (các phương tiện thông tin Liên lạc hiện đại có thể giúp con người
mở rộng tầm nhìn và hiểu biết. ngay cả khí họ không có diều hẹn đi lại.
hoặc không muốn đi dâu ngoài ngôi nhà của mình).
117

thường. Mẹ cô dâu. ngay sáng hôm sau. đã tận mắt chứng kiến cảnh
"Cò đang rỉa thịt con", bà than khóc. nguyền rủa (.ò.
Vẽ lên cảnh tượng này. bài ca dao muốn nói rằng. phải thận
trọng hơn khi bán gả con. gả con cho kẻ ác. cũng tương tự việc đẩy
con vào chỗ chết. có hối hận cũng muộn màng (nói theo tục bán gả
ngày trước) Nghĩa khái quát hơn: Khi quyết định việc êm gắm một
người thân cho kẻ khác. phải cẩn trọng xem xét các điều kiện. các
mối quan hệ trước mắt cũng như lâu dài. hòng tránh khỏi cảnh
à'gỉao trứng cho ác". làm hỏng một đời người.

69- Gái CHÍNH CHUYÊN Giấu CHÍN CHỒNG
Chính chuyên lấy được chín chồng,
Vê viên bỏ lọ, gánh gồng đi chơi.
Không ngờ quang đứt lọ rơi, ~
BÒ ra lổm ngòm chín nơi chín chồng.
Ghi theo TNPD II: 58, TCBD l: 405. Các sách THĐQ. 17, HT: 236,
TCBD II: 190, HHĐN: 126 và TNPD l: 85 cũng chép bài ca dao này, với
một vài khác biệt nhỏ.
Người đàn bà "lấy được chín chồng"; chị ta rất thỏa thích, vì
không chỉ chuyện hơn người bình thường (chỉ được một chồng) mà
còn chuyện được tiếng chính chuyên- SỞ d chuyện chính chuyên
được đề lên hàng đầu. có lẽ chị ta. trên danh nghĩa là con gái (có
thể hơi quá lứa) đang còn đợi giá cao. hay người vợ góa đang thủ
tiết thờ chồng. Xem cách quan hệ với chín ông chồng của em thì rõ:
"vê viên bỏ lọ " (vo thành viên nhỏ, rồi bỏ trong lọ kín). Nghĩa là
hết sức tinh vi. cẩn mật. khó bề phát hiện nổi.
118

Nhờ kín đáo như vậy, chị chàng yên tâm. vui vẻ và tự tin đi lại
với những ông chồng (gọi người tình thì chính xác hơn) ("gánh gồng
đi chôm).
Nhưng không ngờ một sự cố đã xảy ra: "quang đứt lọ rơi". Bí
mật bị bật mí. thiên hạ được biết một cách mười llluul chị ta có chín
ông chồng cụ thể ("bò ra lổm ngòm"). Ở chín nơi khác nhưng)' Cái
mặt nạ chính chuyên của chị chàng rơi xuống...
Lời ngụ được rút ra: Kẻ gian ngoa. dâm là thường khéo léo che
đậy việc làm bất chính của mình bằng cái vỏ đạo đứ( bên ngoài;
điều mà hạng người này hay quên là dù có giấu kĩ việc làm gian tà
đến mấy ới nữa, sớm muộn cũng bị phanh phui.

70. GẠO TIỀN VÀ KHOẢNG CÁCH
Giữa NHỮNG HÀNG.'LÚA
Ruộng bà, bà đứng bà trông,
Thì tôi cũng cấy hàng sông bằng thuyền.
Bà về thêm gạo thêm tiền,
Thì tôi mới cấy cho liền hàng tay.
Ghi theo CDTH: 65, HT: 249-250 và TCDG: 68.
"Hàng sông" chỉ khoảng cách giữa những hàng lúa cấy theo
hướng đi lùi của người cấy; "hàng tay" chỉ khoảng cách giữa những
(l) Con số chín ở đây. còn hàm nghĩa nhiều rất nhiều.
119

hàng lúa theo chiều ngang của tay khi cấyll) lã hàng sông bằng .
thuyền tức là "hàng sông rộng bằng thuyền - đáy thuyền). -
Bà chủ ruộng đứng trong coi việc cấy. hòng để người làm công
sẽ làm tốt công việc của mình. Dây là chuyện thường tình của __.
những ai có thuê người làm công cho mình. Nhưng với người làm
Uluê. họ cho đó là việc làm so bổ. Vấn đề chính là liền công trả -
kém thì cấy thưa hẳn ra. trả khá hơn thì cấy dày và đều tay.
dưới đây. là hai bài ca dao nói rõ thêm điều ấy?
* Trá ta đủ gạo dù tiền.
Thì ta sẽ ('ấ)' cho liền hàng sông_
Né u mà bớt gao bớt công.
Thì ta ('ấ)' rộng hàng sông ta đề
ICDTH: 651
* Bà đề thêm gạo. thêm tiền.
Thì tôi lại cấp cho liền hàng sông.
Bao giờ tiền hết. gạo thông.
Thì tôi lại cất hàng sông bằng thuyền.
1 CDTCM : 2 1 7]
Vấn đề đặt la của bài ca đao đã lất rõ. là với công việc dao
động trực tiến. quản lí gián tiếp; lao động chân tay. lao động trí óc).
để có chất lượng và hiệu quả. vấn đề cơ bản không phải là kiểm '
sát, giám sát (hay những việc đại loại như vậy). mà là trả tiền công
tương xứng cho người thực hiện nó; nêu tiền lương kém cỏi. thì việc
'1' Theo các tác giả Ca dao Nghệ inh l44: 1131. thì Ở Nghệ lvnh có câu
tục ngữ nhặt hàng lườn. lườn lươn hàng bụi " (cấy nhặt hàng lườn. thưa hàng .
bụi); và giải thích: "hàng lườn". tức "hàng sông là hàng lúa Ở hai bên tả
hồn người cấy; "hàng bụi là hàng lúa Ỡ trước và sau người cấy.
120

trí trá. làm bừa làm ẩu không phải là chuyện bất thường một đồng
thì bớt fù lao; Bớt ăn bớt uống. thì tao bớt làm. [TNPD l: 411). ĐÓ
là ngụ ý của bài ca dao.